Page 111 - UFEK2017 Özetler Kitabı

3. ULUSAL FİZİK EĞİTİMİ KONGRESİ BİLDİRİ ÖZETLERİ KİTABI

Ç02 “ORTAÇAĞIN BİLGİSAYARI; USTURLAP” ÇALIŞTAYI

Hüseyin ŞEN , Kamile TEKFİDAN , Şebnem KANDİL İNGEÇ
2
1
2

1 Utrecht Üniversitesi, Matematik Estitüsü, Matematik Tarihi Bölümü
2 Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Matematik ve Fen Bilimleri Eğitimi Bölümü, Fizik Eğitimi Anabilim Dalı

“Bilim nerede ve ne zaman başladı?” sorusu bilimin ne olduğu meselesinin özüne inen bir sorudur (Fara, 2012).
Bilimsel bilgi, tarihi perspektif içinde bir bütünlük gösterir. Bilginin dünü, bugünü ve yarını birbirine bağlı bir süreç içinde
şekillenir (Kahya, 1993). Bilim tarihi, bilginin gelişiminin betimlenmesi ve açıklanmasıdır (Demir, 1994) ve insanın niçin
bilmesi gerektiğini anlamanın ilk şartıdır (Fazlıoğlu, 2004). Bilim tarihinin amacı, tüm entellektüel alışverişleri ve
medeniyetlerin ilerleyişi ile ortaya çıkan tüm etkileri hesaba katarak bilimsel gerçekleri, fikirleri ortaya çıkarmak ve
geliştirmektir (Sarton, 1918).
Bilim tarihi, bilimsel bilginin tarihsel gelişimini ifade etmek, bir konunun neden öğrenilmesi gerektiğini
göstererek bilime değer verilmesini sağlamak, fen-teknoloji-toplum ilişkisini örneklendirmek için en iyi yollardan biridir.
Bilim tarihini ve felsefesini incelemek, bilimsel girişimin doğasını daha iyi anlamayı ve bilim kavramlarının zamanla nasıl
değiştiğine ilişkin bir takdir geliştirmeyi sağlar. Ayrıca, kavramların kendileri hakkında daha iyi bir anlayışa yönlendirir,
diğer bir deyişle, fen öğrenimini geliştirir. Bilim tarihi, tarihteki farklı anlarda tanım, düşünce, kavram ve bilim teorilerinin
hakim olduğu bağlamsal bilgileri sağlar. Ayrıca, bilimin bir insan çabası olduğunu ve böylesine bir insan çabasının
eksikliğinin ortaya koyduğunu sonuçları gözler önüne serer (Lenira vd., 2009).
Bilim, genel olarak görmezden gelinse de, ilgi çekici geniş felsefi soruları ele alır. Bu sorular en iyi tarihsel
ortamlarında tartışılır. Bilimi öncelikle pratik uygulamalar temelinde sınıfa taşımak öğrencilerin eleştirel düşünme
eğilimine yardımcı olabilir (Brush, 1989). Sarton (1918), bu tür uygulamalar içeren bilim tarihi derslerini “uzun
yolculuğunun bir safhasına ulaşan gezginin ödülü” olarak tasvir etmektedir.
“Ortaçağın Bilgisayarı; Usturlap” çalıştayında amaçlanan bilim tarihinde önemli bir yere sahip olan usturlap ile
bireylerde bilim tarihine yönelik farkındalık oluşturup ilgiyi artırmaktır. Ayrıca astronomi tarihinde sıkça karşımıza çıkan
usturlabın incelenmesine olanak sağlayarak, bireylerde o dönemin bilim ve astronomisini anlama fırsatı oluşturmaktır.
Basitçe, -bir yere özgü verilen zamanda ve yerde- Güneş’in ve belli yıldızların konumunu gösteren küçük bir el aleti olan
usturlap; astronomlar, matematikçiler, coğrafyacılar ve diğer birçok bilim insanı tarafından kullanılmıştır. Zamanı hassas
bir şekilde tayin edilmesine olanak sağlaması, mekanik saatlerin henüz bilinmediği devirlerde, temeli stereografik
izdüşüm tekniğine dayanan usturlapların kullanılmasına neden olmuştur. Bu alet yüzyıllar boyunca geliştirilerek özel
sorunların çözümüne daha uygun biçimlere getirilmiştir. Bu nedenle yakın zamana kadar popülerliğini korumuştur
(Tağman, 2007). Dinamik bir üretkenliğe ve olağanüstü zengin disiplinlerarası temalara sahip olan usturlap, bilim
tarihinin erken dönemlerinde başlayan gelişimi birçok sosyolojik ve kültürel uygulamaların tarihsel evrimini içermektedir
(IREM, 2000). Usturlab hem gözlem hem hesaplama yapmak için kullanılabilen astronomik bir alettir.
Çalıştay, katılımcıları fen/fizik eğitimcileri, öğretmenleri ve öğretmen adayları öncelikli olmak üzere bilim
tarihine merak duyan her alandan bireyler hedeflenerek gerçekleştirilecektir. Çalıştayın etkili bir biçimde
gerçekleştirilebilmesi için öngörülen katılımcı sayısı 25 kişi ile sınırlıdır. Çalıştay katılımcıları için herhangi bir araç-gereç
temini gerekmemektedir. Çalıştay için öngörülen süre 75 (±5) dakika olup öngörülen oturma düzeni “U oturma
düzeni”dir.
Çalıştay kapsamında katılımcılara usturlabın tarihi gelişimi, anatomisi ve çalışma prensibi hakkında genel bilgiler
verilecektir. Ardından çalıştay ekibi tarafından bir usturlap modeli ve çalışma kağıdı etkinlik materyali olarak katılımcılara
dağıtılacaktır. Kullanılacak usturlap modeli, MS. 1291’de Yemenli alim Sultan Melik el-Eşref tarafından bizzat imal edilen
usturlap örnek alınarak Şen ve Balık tarafından geliştirilmiştir. Bu model üzerinden kolay, orta ve zor olmak üzere üç
farklı seviyedeki hesaplamalarla örnek çözümlemeler yapılarak usturlabın kullanımı katılımcılara uygulamalı olarak
anlatılacaktır.

Anahtar Kavramlar: Fen öğretimi, bilim tarihi, uygulamalı bilim tarihi, usturlap

99